Czy można takie „coś” – stworzone w umyśle pisarza i w scenach z filmu - potraktować naukowo? Czy można się pochylić nad nim, tak jak badacze analizują ziemskie organizmy, opisując ich ciało i narządy, cykl rozwojowy, sposób poruszania się i odżywiania, zachowanie i zasięg występowania oraz wiele innych parametrów? Oczywiście, że można! Nic nie stoi na przeszkodzie, by czerpać z arsenału realnych metod nauki, charakteryzując stworzenia fantastyczne. Mamy przy tym do tego opisu powiązanego z Diuną spory pakiet materiałów źródłowych – fragmentów książek i kadrów filmowych. Taki naukowy portret to nie tylko doskonała zabawa, nie tylko ćwiczenie wyobraźni, ale i całkiem poważny eksperyment myślowy, który prowadzić może do odpowiedzi np. na pytania: czy czerw pustyni z planety Diuna mógłby istnieć w warunkach rzeczywistego świata? Jak mogą wyglądać żywe istoty na innych planetach? Czy w toku ewolucji może się na Ziemi pojawić taki gatunek?

Na początek kwestia polskiej nazwy. Oryginalne określenie stworzenia z Diuny to sandworm, czyli robak piaskowy. Polskie tłumaczenie „czerw pustyni” jest z pewnością malownicze, ale czy użycie słowa „czerw” jest zasadne?

Według wiedzy przyrodniczej czerw to larwa niektórych owadów latających (głównie odnosi się to do much, ale też pszczół). Larwy te są beznogie i mają słabo wykształconą głowę. Czerwie znają dobrze pszczelarze i wędkarze, łowiący na „białe robaki”, czyli właśnie larwy much. Po okresie żerowania taki czerw przekształca się w poczwarkę, a potem w dorosłego owada. Czerw pustyni w Diunie (zwanej inaczej planetą Arrakis) jest właśnie formą dorosłą (a więc nie czerwiem), która żyć może setki, a nawet tysiące lat. Z owadzim czerwiem łączy go wydłużony wygląd i brak odnóży. Aby jednak nie komplikować, dalej używam tej nazwy, zakorzenionej już w polskim tłumaczeniu.

Czym właściwie jest sandworm z planety Arrakis? Łączy on w sobie dwa rodzaje stworzeń: smoka z legend i żyjącą w glebie lub wodzie pierścienicę – np. dżdżownicę. Jest więc nierealnie realny.

Frank Herbert, autor cyklu książek o Diunie, wymyślił wielkie robaki piaskowe odwołując się do smoków strzegących skarbu. Jednym z takich wzorcowych potworów jest smok z staroangielskiej legendy o Beowulfie. Niektórym czytelnikom może też przyjść do głowy Smaug, bestia z „Władcy pierścieni”, strzegąca skarbów pod ziemią. A czego pilnuje piaskowy smok z Arrakis? Nieświadomie stoi on na straży największego skarbu tego książkowo-filmowego wszechświata – melanżu, czyli przyprawy dającej ludziom władzę nad umysłem, czasem i przestrzenią.  

Przenieśmy się dwadzieścia tysięcy lat w przyszłość, w czasy opisane w Diunie. To lata, gdy ludzie sprawnie przemieszczają się w kosmosie, ignorując czas i przestrzeń. Podróżują szybciej niż światło. Jak to jest możliwe? Do tych podróży konieczni są specjalnie wyszkoleni nawigatorzy, którzy, korzystając z dobrodziejstw pewnej substancji, są w stanie bezpiecznie prowadzić międzygwiezdne statki przez zakrzywienia czasoprzestrzeni. Nawigatorzy potrafią manewrować przez miejsca niepewne i ryzykowne, ich umysł pozwala wyznaczyć kolejne skoki, tak by uniknąć zagrożeń. Umieją przewidywać, widzą co może się zdarzyć gdzieś tam, gdzie ich jeszcze nie ma. Takie moce daje im zażywanie melanżu - przyprawy wydobywanej tylko na Arrakis.

Lśniące, niebieskie oczy, po nich można poznać kogoś, kto używa przyprawy. Robi to by zwiększyć możliwości swego umysłu, korzystać z głębokich pokładów podświadomości, widzieć i rozumieć więcej, czasem też po to, aby rozszyfrowywać zamiary innych ludzi i wpływać na nich. Przyprawa wydłuża znacznie czas życia i wpływa na zdrowie, choć ma też narkotyczne właściwości uzależniające.

A wszystko to dzięki czerwiom pustyni…

Podobnie jak różne bezkręgowce na Ziemi – arrakańskie czerwie przechodzą złożony rozwój. Tym najmniej widocznym stadium jest plankton piaskowy, czyli niewielkich rozmiarów larwy żyjące między ziarnami piasku. Plankton ma jedno zadanie – odżywiać się przyprawą i rosnąć.

Kolejnym etapem jest przemiana planktonu w piaskopływaki (ang. sandtrouts – pstrągi lub trocie piaskowe).

Odkrycie piaskopływaków przyczyniło się do poznania tajemnicy związanej z długoletnią suszą na Arrakis. Jedną z głównych funkcji życiowych tych stworzeń jest wchłanianie wody, występującej gdzieniegdzie pod warstwami piasku. Organizmy te napędzane są pragnieniem wessania każdej kropli, by dzięki niej mogły się dalej przekształcać w dorosłego osobnika, czyli czerwia pustyni, dla którego… woda jest związkiem szkodliwym, nawet trującym. Przeobrażenie z formy młodocianej w dorosłą jest więc nie tylko związane ze zmianą wyglądu i rozmiaru, ale i z totalną modyfikacją fizjologii. Śmiało można założyć, że właśnie to, uwielbiające wilgoć, stadium rozwoju (piaskopływak) czyni możliwym życie wielkich bestii. Hydrofilne (czyli wodolubne) piaskopływaki są twórcami tego krajobrazu, który umożliwia istnienie śmigających pod piaskiem kilkusetmetrowych hydrofobowych (czyli wykazujących wodowstręt) potworów.

A gdzie w tym wszystkim znajdziemy melanż?

Wchłaniając wodę piaskopływaki stopniowo tworzą tzw. masę przedprzyprawową. W trakcie tego procesu (który może jest czymś podobnym do fermentacji) gromadzą się wybuchowe gazy (dwutlenek węgla). W końcu następuje eksplozja, masa wydostaje się na powierzchnię planety, gdzie pod wpływem warunków atmosferycznych zamienia się w przyprawę. A tę ludzie, żądni jej boskich właściwości, pozyskują za pomocą monstrualnych kombajnów, w strachu przed czerwiem, który może z łatwością pochłonąć i ludzi i ich maszyny.

Niewielka liczba piaskopływaków przeżywa wybuch i powoli przeobraża się w dorosłe Shai-Hulud. Aby jednak tak się stało muszą unikać paszcz swoich olbrzymich braci, którzy przemieszczając się po pustyni wsysają piach, a wraz z nim także plankton piaskowy i piaskopływaki.

Wyobrażenie etapów rozwoju smoków z Arrakis oraz powstawania przyprawy (ang. spice). Czerwie (sandworms), plankton (sandplankton) i piaskopływaki (sandtrouts) pokazane są tu w cyklu przemian, który nie jest do końca jasny.
Za: scifi.stackexchange.com słowa kluczowe: Dune, ecoystem

Kanibalizm pokarmowy nie jest niczym niezwykłym w świecie przyrody. Przykłady, odwołujące się do bezkręgowców, ale także ryb lub gadów można mnożyć. Z takiego zachowania znane są np. szczupaki, w których wnętrznościach nierzadko znaleźć można resztki osobników tego samego gatunku.

Jeśli jednak rozwój złożony Shai-Hulud prowadzi od planktonu przez piaskopływaki do czerwi warto zapytać, skąd bierze się sam plankton. Nie ma jednoznacznego wyjaśnienia tej kwestii. Czy czerwie rozmnażają się płciowo (istniałaby więc czerwie męskie i żeńskie) lub może bezpłciowo? A może plankton jednak nie jest etapem rozwoju tego gatunku? Może to po prostu drobna fauna (i flora) żyjąca miedzy ziarnami piasku. Niezbywalny element ekosystemu Arrakis, ale niekoniecznie jakaś forma prowadząca wprost do Shai-Hulud?

W kolejnej części tekstu – rozmiar, odżywianie się i inne zagadki piaskowych bestii.

1. Hasło „sandworm”, w: https://dune.fandom.com/wiki/Sandworm

2. The Insane Biology of: The Dune Sandworm, w: Real Science https://www.youtube.com/watch?v=_J8xDYxp4bM&list=WL&index=13&t=364s

3. Hasło „spice melange”, w: https://dune.fandom.com/wiki/Spice_Melange

4. The desert planet in ‘Dune’ is plausible, according to science, w: Science News https://www.sciencenews.org/article/dune-planet-climate-plausible-science-sandworms

5. Werner M. The science of the sandworms of ‘Dune’, https://www.biology.utah.edu/faculty-news/the-science-of-the-sandworms-of-dune/

6. Hasło „Sandworm (Dune) life cycle”, w: Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Sandworm_(Dune)#Life_cycle